Het is donderdag 5 november 2020 als de hel losbreekt. Jerrel*, geboren in Paramaribo, 29 jaar en in de kracht van zijn leven, valt een een vrouwelijke sociotherapeut van tbs-instelling de Pompestichting in Nijmegen aan. Uit een wasrekje heeft hij twee scherpe, metalen pennen gehaald. Twee mannelijke collega’s springen op Jerrel, ze lopen ernstige steekwonden op. Jerrel trekt grote plukken haar uit het hoofd van de therapeute. 

Tijdens de rechtszaak zegt Jerrel weliswaar dat het hem spijt, maar echt overtuigend klinkt het niet. Op 5 augustus 2021 hoort hij zijn straf:  18 maanden cel (bovenop de tbs die hij al had). Voor twee keer poging tot doodslag en één keer mishandeling. Hij moet de drie medewerkers in totaal 16.000 euro smartengeld betalen. Dat geld heeft hij niet.

Opgesloten sinds zijn 16de

,,Ik zal Jerrel nooit een roofdier noemen”, zegt zijn advocaat Jan-Jesse Lieftink, gespecialiseerd in tbs-zaken. ,,Wat wel? Een zwaar getraumatiseerd persoon. Die al sinds zijn 16de opgesloten zit. Eerst in gesloten jeugdinstellingen, sinds 2011 in de tbs. Let wel: niet voor moord, maar vanwege drie gevallen van mishandeling en één brandstichting, gepleegd in de instellingen waarin hij verbleef. Hij is enorm gefrustreerd. Voor Jerrel gold: hij had geen énkel perspectief meer.” Dat verklaart de aanval op de drie tbs-therapeuten, zegt Lieftink. ,,Het was een wanhoopsdaad.” 

Wat vooraf is gegaan: in 2012, een jaar nadat Jerrel tbs krijgt, trekt de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) zijn verblijfsvergunning in. Omdat hij nu een veroordeelde crimineel is. Lieftink: ,,Het gevolg is: vanwege zijn situatie als ongewenste vreemdeling, mag Jerrel als tbs’er al die jaren nooit op verlof, zelfs niet onder begeleiding. Altijd maar opgesloten zijn, zonder dat je weet wanneer het eindigt, wanneer je vrijkomt. Stel je dat eens voor. Jerrel zit al elf jaar binnen. Teruggaan naar zijn thuisland Suriname kan niet. Dat land verstrekt hem geen paspoort.”

Geen medelijden

Voor de duidelijkheid: Jerrel verdient geen medelijden voor de aanval op de drie medewerkers van de Pompekliniek, vindt advocaat Lieftink. Wel is er volgens hem alle reden om deze casus zéér serieus te bestuderen. ,,Want er zitten nóg tientallen Jerrels in ons tbs-systeem, vreemdelingen met weinig of geen perspectief. Ze kunnen niet vooruit en niet achteruit, uitzetting naar het land van herkomst is vaak niet mogelijk.”

Het doet in de verte denken aan de film The Terminal. Daarin strandt een man, gespeeld door Tom Hanks, maandenlang op een luchthaven. Hij mag niet verder reizen en hij mag niet terug naar waar hij vandaan kwam. Surrealistisch, maar gebaseerd op een waargebeurd verhaal. Lieftink: ,, Als we niks doen, voorspel ik dat er over niet al te lange tijd wéér medewerkers van tbs-instellingen worden aangevallen. Een gruwelijke gedachte en een enorm dilemma voor tbs-klinieken en het personeel daar.” 

Het openbaar ministerie (OM) in Arnhem is inmiddels in hoger beroep gegaan tegen de 18 maanden cel die Jerrel kreeg opgelegd. Het OM wil een extra tbs-oplegging. In plaats van de tbs die Jerrel al heeft. Maar de rechtbank oordeelde begin augustus dat Jerrel eerst die 18 maanden cel moet uitzitten, in een gevangenis. Daar zit hij nu. Daarna, zegt zijn advocaat, eindigt hij waarschijnlijk op een longstayafdeling in de tbs

.Opvallend veel begrip

In het vonnis van 5 augustus, tonen de Arnhemse rechters opvallend veel begrip voor het ontstaan van Jerrels geweldsexplosie. Ze spreken van een ‘een ongelukkige samenloop van omstandigheden in de aanloop naar het incident’.  

De rechters: ‘Zo heeft verdachte van een medepatiënt moeten horen dat hij overgeplaatst zou worden (naar een andere groep, HG) en lijkt de tbs-kliniek de reactie van verdachte hierop te hebben onderschat. In een setting als waarin verdachte zich bevond, met weinig tot geen regie over het eigen leven en gelet op zijn stoornis en verstandelijke beperking, acht de rechtbank het invoelbaar dat een dergelijke gang van zaken gevoelens van machteloosheid en woede bij verdachte teweeg hebben gebracht.’

De rechtbank acht Jerrel daarom verminderd toerekeningsvatbaar. Zelf zegt hij: ,,Ik loop al jaren in een kringetje.”

Totale uitzichtloosheid

Wat moeten we met dit type tbs’ers, is het punt dat advocaat Lieftink wil maken. De kern van ons tbs-systeem is immers: mensen behandelen én vervolgens op een goede en geleidelijke manier laten terugkeren in de maatschappij (resocialiseren). Maar dat laatste zit er voor de ongewenste vreemdelingen niet in, ook niet voor Jerrel: zij mogen niks, want ze hebben geen verblijfsrecht in Nederland.  

Lieftink: ,,Totale uitzichtloosheid, een totaal gebrek aan perspectief, dat dóet wat met mensen. Dit had nooit mogen gebeuren. De gebruikelijke procedure in Nederland is: als een verdachte ongewenst verklaard dreigt te worden door de IND, zal het openbaar ministerie normaal gesproken géén tbs eisen en zullen rechters géén tbs opleggen. Maar de afgelopen tien jaar hebben we gezien dat de IND tientallen keren een verblijfsvergunning heeft ingetrokken van mensen die al tot tbs waren veroordeeld. Achteraf dus. Een kwestie van het verkeerd interpreteren van de regels. Met schrijnende gevolgen. Het systeem faalt hier.” ‘Totale uitzichtloosheid, een totaal gebrek aan perspectief, dat dóet wat met mensen

Onmenselijke situaties’

In het afgelopen najaar verschenen rapport Vreemdelingen in de tbs, spreekt de Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming (RSJ) - een onafhankelijk adviesorgaan van de regering - haar grote zorgen uit over de ontstane impasse. Als én resocialiseren én repatriëring naar het eigen land niet kan, ‘kan dat leiden tot uitzichtloosheid en onmenselijke situaties’, aldus de RSJ. Het zou gaan om zo’n 130 gevallen in de tbs. 

In feite is hier sprake van levenslang, zonder dat er ooit een rechter aan te pas is gekomen. Dit kan op termijn strijdig zijn met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Eén van de aanbevelingen van de RSJ: laat vreemdelingen in de tbs óók op verlof gaan, zodat ze kunnen resocialiseren. Voormalig minister Sander Dekker (VVD) heeft als reactie op het rapport laten weten dat begeleid verlof inderdaad mogelijk moet zijn. De RSJ gaat nog een flinke stap verder en wil ook dat ruimere vormen van verlof (zoals onbegeleid verlof en zelfs transmuraal verlof: begeleid wonen buiten de kliniekmuren) in de toekomst mogelijk worden.

Verdien je levenslang?

Tbs-advocaat Lieftink: ,,Alleen begeleid verlof toestaan, zeg maar een rondje mogen lopen buiten de tbs-kliniek met een of twee kliniekmedewerkers in je nek, dat is volstrekt geen oplossing. Dan komen deze mensen niet verder, blijft hun situatie uitzichtloos. Bedenk dat het bij veel van de ongewenste vreemdelingen in de tbs niet gaat om moordenaars en verkrachters, maar mensen die voor bijvoorbeeld gewapende overvallen tbs opgelegd kregen. Of, zoals Jerrel, voor mishandeling en brandstichting. Verdien je dan levenslang?”

Jerrel voelt zich verraden en verslagen door ‘het systeem’

Jerrel wordt in 1992 geboren in Paramaribo. Zijn vader ziet hij weinig, zijn moeder vertrekt als hij 10 is naar Nederland in de hoop op een beter leven. Jerrel blijft bij familie achter, samen met zijn broertjes. Hij stopt vroeg met school, zwerft op straat. Op zijn 13de pleegt hij zijn eerste misdrijf: diefstal. 

Als hij 16 is, verhuist hij naar Nederland, maar zijn moeder kan hem ook hier geen stabiel thuis bieden. Jerrel belandt na een tijdje in de criminaliteit: mishandelingen, berovingen. Hij gaat van (gesloten) jeugdinstelling naar (gesloten) jeugdinstelling, waar hij personeelsleden en medebewoners bedreigt en aanvalt. Ook sticht hij brand. In 2010 krijgt hij jeugd-tbs opgelegd (de zogenaamde PIJ-maatregel).

Getraumatiseerde jongeman

Deskundigen omschrijven Jerrel als een verwaarloosde, getraumatiseerde jongeman die bijna niemand vertrouwt, beperkte verstandelijke vermogens heeft en een groot agressieprobleem. Voor drie gevallen van mishandeling, een bedreiging en een geval van brandstichting, gepleegd in instellingen, wordt hem in 2011 tbs met dwangverpleging opgelegd. Hij is dan 19 jaar oud. In maart van 2012 trekt de IND Jerrels verblijfsvergunning in.

Jerrel houdt van muziek, vooral rap, maakt ook zijn eigen rapnummers. Verder houdt hij van Surinaams koken, van vissen en van sporten. Na omzwervingen langs vele tbs-klinieken - telkens met een patroon van wantrouwen, bedreigingen, weinig behandeling - komt hij in 2018 in de Nijmeegse Pompekliniek terecht. 

Verraden en verslagen

Bij tijd en wijle gaat het beter, leeft Jerrel op. Mede door cannabisgebruik, de dood van een vriend en zijn steeds langere verblijf binnen de kliniekmuren zonder enig perspectief op verlof of vrijheid, is hij steeds meer in zichzelf gekeerd. Hij voelt zich verraden én verslagen door ‘het systeem’. Zijn behandelaars staken pogingen om zijn stoornissen te behandelen, er wordt vooral ingezet op ‘kwaliteit van leven’. Oftewel: op een zo menswaardig mogelijk bestaan in de kliniek, zonder zicht op terugkeer in de samenleving.

De naam Jerrel is om privacyredenen gefingeerd.